به‌ گزارش قدس آنلاین، حضرت امام رضا (ع) در مسیر هجرت تاریخی خود از مدینه به مرو از طریق بصره، اهواز، فارس و سپس راه کویر(یزد) به سوی نیشابور، طوس، سرخس رهسپار شده و از آنجا عازم مرو شدند.
عبور از این شهرها در راستای مسیر حساب شده‌ای بود که مامون به منظور روبرو نشدن با کمترین مانعی بر سر راه آوردن امام رضا(ع) به نزد خود، طراحی کرده بود. به همین جهت این شهرها را می‌توان به عنوان کلیدهای راهنمایی در نظر گرفت که با وصل کردن آن سیر کلیِ مسیر هجرت امام رضا(ع) را به دست آورد. با وجود این امّا، نقطه‌چین‌های مجهولی با اتصال این نقاط نمایان می‌شد چرا که پل ارتباط میان دو شهر، تنها از یک جاده نمی‌گذشت و با وجود مسیرهای متعدد میان دو شهر، به درستی معلوم نبود که امام از کدام مسیر عبور کرده‌اند.
دشواری و پیچیدگی تعیین مسیرِ درست از میان مسیرهای متعدد زمانی دو چندان می‌شود که به اذعان دکتر جلیل عرفان منش، بدانیم برخی منابع بدون توجه کافی به جغرافیای طبیعی و سیاسی مناطق و شهرها، خط سیر حرکت امام رضا(ع) را از مناطقی اعلام کرده‌اند که هیچ تناسبی با مسیر راه‌های متداول آن زمان ندارد و یا بطور اساسی با مسیر جغرافیای راه‌ها و شهرها در تضاد است.
او در کتاب «همگام با امام رضا(ع) از مدینه تا مرو» این ماجرا را ناشی از فقدان آگاهی‌های جغرافیای تاریخی می‌داند که با بیان حکایت‌های مجعول و ساختگی که طی آن ناقلان اینگونه روایات تلاش کرده‌اند ورود حضرت امام رضا(ع) را به شهری اثبات کنند که در مسیر هجرت امام قرار نداشته است، بر پیچیدگی ماجرا در طی زمان افزوده است.
دکتر جلیل عرفان منش معتقد است اگر قدمگاه‌ها، یادمان‌ها و بناهای باقی مانده منسوب به امام رضا(ع) با دانش جغرافیای تاریخی صحت سنجی شوند، می‌توانند کمک قابل توجهی در تعیین مسیر هجرت امام رضا(ع) و نمایان کردن نقاط مجهول این مسیر داشته باشند.
او تاریخ‌های محلی را منبعی قابل توجه در این خصوص معرفی می‌کند که با ارائه اطلاعات دسته اول و پرجزئیات و تمرکز بر تاریخ یک شهر و منطقه، اطلاعات سودمندی از یادمان‌ها و بناهای باقی مانده از سفر امام رضا(ع) در مناطق مختلف ایران قرار می‌دهند و نقش بسیار مهمی را در تعیین مسیر امام رضا(ع) ایفا می‌کنند.
این یادمان‌ها شامل مساجد، قدمگاه‌ها و یا توقفگاه‌هایی است که امام رضا (ع) در طی سفر تاریخی خود به ایران و در آنجا درنگ و یا توقف داشته‌اند و مردم به پاس احترام و توجهی که برای آن امام همام قایل هستند، بناهایی با معماری‌های متنوع ساخته و در طول قرون مختلف از آن‌ها مراقبت کرده‌اند. در میان این بناها سنگ نبشته‌هایی وجود دارد که از نظر تاریخی عبور امام رضا(ع) را از شهر و توقف آن حضرت را در مکانی اثبات می‌کند.
نویسنده کتاب «همگام با امام رضا(ع) از مدینه تا مرو»، قدمگاه خرانق مشهور به مشهدک و سنگ محراب قدیمی موجود در آن را از نمونه‌ای از یادمان‌های به جا مانده معرفی می‌کند که اطلاعات مهمی از عبور حضرت امام رضا(ع) در اختیار محققان و مورخان قرار داده و بر اساس آن عزیمت امام رضا(ع) را از مسیر یزد به طوس تأیید می‌کند.
او در خصوص یادمان‌های ساختگی و مجعول نیز وجود هشت قدمگاه در منطقه شوش منسوب به امام رضا(ع) را مثال می‌زند و منشأ پیدایش آن‌ها را عموماً خواب و رویا معرفی می‌کند.
به باور دکتر جلیل عرفان منش، وجود این اماکن که منحصر به عبور آن حضرت از ایران است هر چند که ساختگی می‌باشد، نشانگر عشق و علاقه مردم ایران به خاندان عصمت و طهارت (ع) است، اما با این وجود نمی‌تواند دست مایه مناسبی برای تعیین مسیر عبور امام رضا(ع) قرار گیرد آنچنان که برخی کتاب‌ها به آن تکیه کرده‌اند.
بنابراین، قدمگاه‌ها و یادمان‌های به جا مانده از سفر تاریخی امام رضا در ایران تنها در صورتی می‌تواند راهنمای سودمندی برای تعیین مسیر هجرت امام رضا(ع) قرار گیرد که از اعتبار و اصالت تاریخی برخوردار باشد.